NIẾT BÀN LÀ SỰ GIẢI THOÁT

Thich Nu Tinh Quang

 Chân Lý Thứ Ba là chân lý của sự chấm dứt đau khổ, đó là Nirvana-Niết bàn. Như một bác sĩ đưa ra một tiên lượng thuận lợi cho bệnh nhân, Đức Phật nói rằng mặc dù thực tế sự đau khổ tràn ngập tất cả các cõi giới trong vòng luân chuyển, có một trạng thái mà trong đó không có đau khổ và trạng thái này có thể đạt được: Đó là niết bàn.

Từ 'Niết bàn' có nguồn gốc từ ngôn ngữ Sanskrit: निर्वाण nirvāṇa, nó có nghĩa là ‘thổi tắt’, nó ẩn ý việc thổi tắt ba độc: tham sân và si; ‘nir’ có nghĩa là mờ dần, suy giảm (ví dụ, sự suy yếu của đèn dầu hoặc sự chấm dứt của bão biển). Trên căn bản đó, các nhà nghiên cứu ở thế kỷ XIX của Phật giáo thường xây dựng lý thuyết của họ về Niết bàn là sự chấm dứt hoàn toàn cuộc sống, một sự chết hoàn toàn, sau đó Phật giáo đã bị cáo buộc là hoàn toàn bi quan. Tuy nhiên, các kinh văn Phật giáo chỉ ra khá rõ ràng rằng nó không phải là con người chết hoặc biến mất dần. Một trong những hình ảnh phổ biến nhất được sử dụng trong các kinh văn để minh họa cho ý tưởng của Niết bàn là như thế này: cũng giống như một cây đèn không còn ánh sáng, cạn hết dầu không còn nhiên liệu để cháy, hoặc giống như sóng biển đã không còn khi gió dừng lại, như thế trong cùng một cách, tất cả những đau khổ dừng lại khi tất cả những tác nghiệp (cleshas) nuôi dưỡng đau khổ đã không còn. Như vậy, sự đau khổ, niềm đam mê, tình cảm và sự chướng ngại đã bị suy yếu, không còn là chính nó. Với sự biến mất những nguyên nhân của đau khổ, đau khổ tự nó biến mất.

  Việc thoát khỏi đau khổ là chỉ có thể trong một cách, và điều này rất cần thiết để đạt được một trạng thái gọi là Giác ngộ hay Niết bàn -Nirvana (Pali: 'nibbana’). Niết bàn là một trạng thái hạnh phúc tột cùng, trong đó con người không cảm thấy bất kỳ loại nhu cầu nào cho một cái gì đó. Ở trong trạng thái Niết bàn, người ta không còn cảm giác ham muốn, đau khổ và chấp thủ, và cũng không có bất kỳ ảnh hưởng nào có thể tác động đến cuộc sống của người ấy.

Niết bàn thực sự có một ý nghĩa rất đơn giản, nó có nghĩa là ‘mát lạnh’ hay ‘dập tắc’, không phải là những gì mà người ta thường nghĩ, chẳng hạn như cõi thiên đường, nơi mà bạn muốn hưởng thụ những gì mà bạn thích

Niết Bàn chính là trạng thái đau khổ đã bị "dập tắt". Hay nói một cách khác, những ngọn lửa ham muốn dục vọng đã được nguội lạnh, tham, sân, si không còn khống chế bạn. Tóm lại, nó là một trạng thái giải thoát vô hạn - tự do từ buồn chán, nhưng cũng như tự do từ hạnh phúc.

Ngoài ra, một số lời dạy trong Phật giáo gọi Niết bàn là lối thoát từ cảnh giới khác của con người - vòng luân hồi (Billington 54-60). Samsara (Luân hồi) là vòng tái sinh. Vì vậy, đây cũng là trạng thái trong khoảnh khắc chúng ta là. Trong trạng thái luân hồi, một người trãi nghiệm và tái sinh từ thân thể này đến thể khác. Trong cùng thời gian, những kết quả của các hành động quá khứ của người đó ảnh hưởng đến quá trình cuộc sống hiện tại và tương lai của chính bản thân họ, đây được gọi là nghiệp. Dĩ nhiên, những hành động tốt có quả báo tốt, và hành động xấu có quả báo xấu. Phật giáo thúc đẩy thiện nghiệp nhằm giúp con người thoát khỏi tình trạng đau khổ của vòng luân hồi và chuyển sang một trạng thái hạnh phúc siêu việt, Niết bàn, là mục tiêu chính của cuộc sống cho hầu hết các Phật tử. Trạng thái Niết bàn chỉ xảy ra do sự vận hành liên tục bằng sự tỉnh thức của chính hành giả, cũng như tiến trình của một cuộc sống đúng đắn trong thế giới.

 Vậy thì Niết bàn là gì? Chính Đức Phật không bao giờ đưa ra một câu trả lời thẳng vào câu hỏi này và luôn giữ im lặng khi câu hỏi được vẫn hỏi. Ở đây Đức Phật ngẫu nhiên là một tiền thân trực tiếp của nhà triết học nổi tiếng của thế kỷ XX Ludwig Wittgenstein, ông ta đã tuyên bố: "Điều mà người ta không thể nói, đó là điều người ta phải im lặng."[1] (Whereof one cannot speak, thereof one must be silent) Trở lại trong giai đoạn đầu Upanishads, thời kỳ triết học Bà-la- môn giáo đã nói rằng tuyệt đối (Brahman) có thể chỉ nói chỉ về mặt tiêu cực (không có cái này, không có cái kia), vì tuyệt đối vượt qua kinh nghiệm của chúng ta, là không thể hiểu được đối với suy nghĩ và không thể diễn tả bằng lời nói và khái niệm (Brahma Upanishad). Niết bàn, phạm trù này như Đức Phật đã dạy là không phải là Thượng đế và không phải là khách quan tuyệt đối, và sự im lặng của ngài không phải là tư tưởng Thần học tiêu cực. Niết bàn không phải là một đặc chất, nhưng một trạng thái, một trạng thái tự do, và là sự hoàn mãn đặc thù, vô đối hay thực thể của sự sống. Nhưng trạng thái này là hoàn toàn siêu việt với tất cả những trải nghiệm luân chuyển của chúng ta, trong đó không có gì giống như Niết bàn:

Trong ba cõi (Dục giới, Sắc giới và Vô sắc giới) không có gì là vĩnh cửu; tất cả sự tồn tại:

“Là không hạnh phúc. Các pháp có tính chất riêng.

Và tất cả vốn không. Những gì đã đến ắt phải đi,

Lo lắng và bệnh tật đuổi theo từng bước.

Những nỗi sợ hãi về tất cả các sai lầm với điều ác đã làm,

Tuổi già, bệnh đau, cái chết và sự suy sập càng thêm lo sợ.

Tất cả những điều này không tồn tại mãi mãi.

Và chúng dễ dàng tan vỡ. Nỗi oán giận tấn công mình;

Tất cả đều được lót bằng ảo tưởng, như trong trường hợp con tằm và cái kén.

Không ai có trí tuệ để tìm thấy niềm vui ở trong tình thế này.

Thân thể là nơi tập hợp của khổ đau.

Chúng là bất tịnh, như giây căng, mụt nhọt, bọt nước, và v.v...

Không chỉ là ở cõi giới thấp cùng. Tất cả cũng đều chịu như thế cả

Ngay cả với những người cõi trời mà chúng sinh ngồi trên đó.

Tất cả những thọ lạc không kéo dài. Vì vậy, tôi không bám chấp.

Ai buông xả lòng ham muốn, trụ tư duy thiền định,

Đạt các pháp lạc tuyệt vời, và người ấy hoàn toàn

Cắt đứt sự tồn tại luân hồi, có thể hôm nay đạt đến Niết bàn.

Tôi đã vượt đến bờ bên kia

Và đứng trên tất cả nỗi đau buồn.”[2]

 Lý do tại sao, hay chính xác hơn ngay cả lĩnh vực tâm lý cũng không nói đến Niết bàn để sánh nó với một cái gì đó mà chúng ta biết, nếu không chúng ta sẽ lập tức xây dựng Niết bàn của chính mình, tạo ra một hình ảnh tinh thần của Niết bàn, hiểu biết không đúng về nó. Rồi thì chúng ta sẽ tuân theo quan điểm này như một cách tạo nên Niết bàn như đối tượng cảm xúc của chúng ta, và điều này dẫn đến nguồn của đau khổ. Vì lẽ đó, Đức Phật giới hạn chính mình với những đặc điểm thông thưởng nhất về Niết bàn, chẳng hạn như một trạng thái giải thoát đau khổ, hoặc là hạnh phúc tối hậu (nibbanam paramam sukham). Về sau Phật giáo đã phát triển nhiều khái niệm khác nhau đối với Niết bàn, nhưng sự công nhận đối với tính chất phi-ký hiệu của nó sẽ vẫn ở trong Phật giáo mãi mãi.

Nhưng làm thế nào để đạt được giải thoát, Niết bàn? Điều này được chỉ ra bởi Chân lý thứ tư, sự thật của con đường (marga) dẫn đến sự chấm dứt đau khổ, đó là Bát chánh đạo (Ariya-Ashtanga Marga) mà chúng ta sẽ thảo luận chi tiết trong chương 6.

---

[1] Ludwig Wittgenstein, Notebooks 1914-1916 p.398

[2] The Mahayana Mahaparinirvana Sutra 18-19, translated into English by Kosho Yamamoto